باغ جايگاهي است براي استفاده انسان و در رابطه با سليقه و فرهنگ مردم هر سرزمين شكل گرفته است. يكي از اهداف كلي باغ ايراني وصول همنشيني با طبيعت است كه بصورت كششي در نهاد انسان ها وجود دارد. بر طبق سنت مزدايي، باغ بهترين مكان براي اتصال جويي به عالم بالاست، چرا كه در ميان طبيعت زميني و دنياي آرماني آن (روشني ازلي) واقع است. باغ بهترين سرزمين است؛ باغ نماد جان، صفات پرورش يافته در آن و طبيعت نظم يافته و مطيع آن است.باغ به معناي يك ناحيه محصور و مخصوص كشت گياه است و گوياي واضحي از ارتباط بشر با گياهان در محيط زيست مي باشد. امروزه نيز نقش گياهان در زندگي انسان كاملاً شناخته شده است. آشنايي با ارتباط مردم و گياهاني كه آنان در طي تاريخ به كار برده اند، براي استفاده صحيح از گياهان در باغ سازي لازم و ضروري است.

 مطالعه نمادها در باغ سازي به شناخت مردم و چگونگي تشويق ايشان به باغ سازي و منظره سازي كمك فراوان مي كند. هدف معمار باغ ساز نيز، سنجيدن و ارزيابي امكانات كاربردي فضاي سبز و شناخت و رفع نيازهاي افراد جامعه است. به عبارت ديگر معمار باغ ساز، بايد نماد و كاربري را با هم آميخته و با در نظر گرفتن مسئله حفاظت از منابع طبيعي و ساير مسائل مربوطه، محيطي مناسب زيست و برانگيزاننده براي تفكر ايجاد نمايد.همچنين دليل و هدف از كشت گياه نيز حائز اهميت است؛ در باغ سازي گاهي گياهان را از نظر مذهبي به كار مي بردند، گاهي صرفاً علاقه به گل ها و گياهان باعث احداث باغ مي شد و گاهي نيز عده اي براي نمايش قدرت و ثروت خود اقدام به ساختن باغ هاي وسيع و زيبا مي نمودند.

در باغ سازي ايراني، سر سبزي، درخت، گياه، تنوع درازمدت گل هاي الوان، لطافت هواي مطبوع، عطر آگيني فضا و چشم نوازي سيما با تمام ابعاد منظور شده است. با توجه به مكتوبات دايره المعارف نمادهاي سنتي، گياهان نماد مرگ و رستاخيز و قوه حيات و چرخه حيات هستند. در اين دايره المعارف، از سبز به عنوان عنصري دو خصلته كه هم نماد زندگي و هم نماد مرگ است ياد شده؛ سبز بهاري يعني حيات و سبز زنگاري يعني مرگ. سبز نماد جواني، اميد، شادي و در عين حال نماد تغيير، فنا و حسادت است. سبز به معني بهار، توليد مثل، اعتماد، طبيعت، بهشت، كاميابي و صلح است.گياهان بخصوص درخت در نزد ايرانيان سمبل طراوت، آرامش و زيبايي هستند. درخت نمادي از كل عالم عين، تركيب آسمان و زمين و آب، زندگي پويا، مظهر كل كيهان و سمبلي از رحمت روحاني و تنوير است.سازندگان باغ ايراني، از بيهودگي پرهيز كرده و استفاده اي براساس منطق از گل و گياه و درخت داشتند و هيچگاه بدون دليل چيزي را نمي كاشتند.

باغ بندي و تركيب و ترتيب كاشتن درخت و گياه در باغ هاي ايراني، تجربي ـ علمي و تابع روابط و ضوابط و ناظر بر: كارايي، پويايي، مقابله با ناسازگاريهاي محيطي، مساعد داشت و برداشت و زيبايي و چشم نوازي در فصول مختلف است:

در بهار: شكوفه، گل، عطر و بو، طروات و شادابي؛ در تابستان؛ سايه، گل، ميوه، آب روان، هواي مصفا و فضاي استراحت؛ در پائيز: هنگامه و غوغايي از ميوه هاي الوان، رنگهاي پويا و رقص برگ ها؛ در زمستان : هندسه عيان و سر افرازي درختان هميشه سبز در آغوش شاخه هاي خزان زده عريان، در باغ ايراني ، گياهان با هدف ايجاد سايه ، برداشت محصول و تزئين كاشته مي شوند. حجم اصلي گياهان شامل درختان سايه دار و محصول داراست و گل ها و گياهان تزئيني به ميزان كمتري در باغ ها وجود دارند . در باغ ايراني گياهان با توجه به عملكرد هاي متفاوتشان در جاهاي بخصوصي كاشته مي شوند .و مي توان آن را از لحاظ ترتيب قرار گرفتن درختان به شكل شماتيكي كه در اين جا بيان مي شود تجسم كرد:

در ميان كرات براي جلوگيري از هدر رفتن آب و مسائل ديگر اسپست مي كاشتند؛ كه نوعي يونجه است كه تا هفت بار قابل درو مي باشد؛ مفيد و خوشبو، زيبا و اقتصادي است؛ نگهداريش آسان بوده، ازت هوا را جذب و به خاك مي دهد؛ دافع پشه و مگس بوده، (ولي) زنبور عسل از گلهايش تغذيه مي كند؛ درو كرده اش علوفه زمستاني دام هاست. در اوايل رشد منظره چمن دارد و با رشد بيشتر در برابر باد مواج مي شود و زمانيكه به گل مي نشيند، بنفش خوشرنگي را بر متني سبز مي گستراند.

در باغ هاي ايراني پيرامون استخر را با درختان نارون، افرا، مورد و ارغوان مي پوشاندند.بيدها را هم در جايي مي كاشتند كه آب زياد باشد، اما كنار استخر وحوض نمي كاشتند، چون حوض را مي شكست .كاشت چهار نوع بيد در باغ هاي ايران معمول بود: بيد معمولي ، بيد عرقي، بيد سرخ(بيد سسايه دار) ، گل بيد يا بيد مشك. در نماد شناسي سنتي، بيد درختي افسون شده است كه براي ايزد بانوي ماه مقدس است. بيد مجنون نماد و نشان سوگواري، عشق بدون شادي و تدفين است. بيد افتادگي، قدرت در ضعف، بهار و

طبيعت زنانه است. در باغ هاي ايران، در دو سوي ميان كرد، در كنار گذر گاه و جوي آب درختان خزان دارو هميشه سبز را كنار يكديگر مي كاشتند؛ چرا كه هميشه سبزها نماد بيمرگي، جاودانگي، نيروي حيات جواني، نيرومندي و نيروي زاد و ولد هستند.براي ايجاد سايه، در باغ هاي ايراني از درختان سايه افكن استفاده مي شد. در دو خيابان دو طرف ميان كرت يا آبنما، براي كمك بيشتر به ايجاد سايه ، گذرگاههاي باغ ها را باريك تر انتخاب مي نمودندتا سايه درختان دو طرف همه سطح گذرگاه را بپوشاند و به اين ترتيب دالان سرپوشيده اي از درختان مي ساختند.درختاني كه معمولاً كنار خيابان هاي باغ ، در محور اصلي ، مي نشاندند سرو،كاج و نارون؛ يا سرو،كاج و چنار؛ يا سرو، كاج و ارغوان بود . گاهي به جاي اينها درختان ديگري مثل شورانه، زبان گنجشك، تبريزي ، شنگ، اشن يا قره آغاج مي كاشتند. به اين درختان كه صرفاً به خاطر سايه اندازي كاشته مي شدند، پده، بياخ يا درختان بي بخ(به معناي بي بار) گفته مي شد. با توجه به مقطع طولي محور اصلي در باغ هاي ايراني، يك سرو، يك كاج و يك چنار به نوبت كاشته شده و دالان زيبايي به وجود مي آمد؛ تغيير شكلي كه درختان چنار در چهار فصل سال از نظر رنگ برگها و يا ريزش آنها دارند ، در مجاورت درختان سرو و كاج كه همواره برگ داشته و سبز رنگ هستند، تنوع زيادي در رنگ و طرح و حجم باغ ايراني به وجود مي آورد.

هر كدام ازانواع درختان مذكور، ازنظر نماد شناسي معاني جالب توجهي دارند كه در ذيل به آنها اشاره مي شود:

سرو- علامت مشخصه مرگ و جنازه است ، داراي نيرويي است كه بدن را از فساد حفظ مي كند و به همين جهت در گورستان ها مورد استفاده قرار مي گيرد؛ همچنين نمادي از لطافت و شادي است. سرو محبوب ترين درخت در باغ هاي ايراني است.

چنار – درختان چنار بر محل وسيعي سايه مي افكنند و مردم معتقدند كه اين درخت ازشيوع تب و بيماري هاي عفوني جلوگيري مي كند .چنار، نماد شكوه و تعليم است.

كاج- اين درخت نمادي از راستي، عمود بودن، نيروي حياتي، باروري، قدرت شاخص، سكوت، گوشه عزلت، طول عمر و ايمان است.

تبريزي- اين درختان با سرعت فوق العاده اي رشد مي كنند و در معماري و ساختمان سازي كاربرد فراوان دارند ، از اين درخت با عنوان درخت آبها ياد مي شود. رنگ دو سوي برگهاي اين درخت متفاوت است لذا مظهريين، يانگ و سال قمري و شمسي و كلاَ همه جفتها محسوب مي شود.

زبان گنجشك- اين درخت نمادي از سازگاري ، توليد و تواضع بوده و عنوان درخت كيهاني مقدس را دارد.

درختان نزديك خيابانهاي اصلي يا نزديك ميان كرت معمولاً درختاني بوده اند كه چهار فصلشان زيبا بوده كه درختان كم برگ تر و اصلي دورتر كاشته مي شدند. در باغ سازي ايراني هر كرت به يك نوع درخت خاص اختصاص داشت؛ در باغ هاي ايران قديم قسمت اعظم باغ را به كشت درختان ميوه اختصاص مي دادند، درختان ميوه در فواصل و رديف هاي مرتب وروي اصول دقيق گل دهي و ميوه دهي در فصول مختلف سال غرس مي شدند.

مهمترين درخت ميوه دار توت بود. در اطراف خيابانهاي فرعي باغ، معمولاً توت برگي مي كاشتند كه به علت هرس مرتب ،معمولاً كوتاه مي ماند و وسط خيابان را نمي گرفت . در بعضي باغ ها يك بخش را به توت خوردني اختصاص مي دادند ، در بعضي جاها هم در محل تقاطع مرزها شاه توت يا توت سياه مي كاشتند. در نمادشناسي سنتي، توت به علت داشتن رنگهاي سه گانه در سه مرحله رسيدن آن سفيد، قرمز، سياه : نمادي از سه مرحله راز آِشنايي و سه مرحله زندگي انسان است. توت درخت حيات است ؛ مظهر جديت، اطاعت و زندگي؛ و براي مقابله با قواي تيرگي نيروهاي جادويي دارد.

 از ديگر درختان ميوه ، درخت انجير را مي توان نام برد. انجير، نمادي از باروري، زندگي ، صلح و كاميابي است، گاهي درخت انجير به معني معرفت بوده و تركيبي از نماد اصل هاي مذكر و مونث مي باشد. در باغ هاي ايراني،‌اين درخت در گوشه هاي باغ يا جاهايي كه انحنا داشت مي كاشتند كه در پناه بيشتر ميوه بيشتري بدهد.

درخت مو نيز در انواع مختلف آن مثل مودار بستي، سواره، پياده و خوابيده مورد استفاده و كاشت بود. انگور سواره را رو به طرف شرق مي زدند و انگور پياده را داخل كرتها و معمولاًَ در جايي كه در برابر چشم نبود مي كاشتند و در كنار آن براي ممانعت از هجوم زنبورهاي مزاحم،‌فلفل كاري مي شد . انگور نمادي از خرداست؛ حقيقت در شراب است؛ يك شاخه انگور نشانه ايزدان كشاورزي و باروري است و مظهر شراب، زندگي و بي مرگي را تصوير مي كند.

از درختان ميوه دار كه با تنوع زياد و مرغوبيت فراوان در باغ هاي ايراني كاشته مي شدند مي توان موارد زير را نام برد:

سيب – نمادي از عشق، صلح وتوافق، الوهيت و معرفت.

گلابي- نمادي از اميد و سلامتي، عدالت، دولت خوب و داوري عادلانه

گيلاس- نماد تولد برهنه انسان در جهان؛ بدون اينكه مالك چيزي باشد و همين طور بازگشت او به زمين

هلو- اهداگر بي مرگي، دافع شر، ميوه پريان.

آلو- مظهر آزادگي و وفاداري، طول عمر،‌پاكي، عزلت، خردسالي.

زالزالك- گياه پريان، دافع شر، گل عروس رومي يوناني.

نخل- نمادي از شادي،‌شهوت، راستي، تبرك، ظفر، انسان راست كردار و درخت حيات

بادام- نمادي از بكارت، خودزايي، سعادتمندي در زناشويي، تجسم بيداري، مظهر ملاحت، دلربايي و لطافت.

گردو- خرد مكتوم، باروري و طول عمر، مظهر پايداري به هنگام بد اقبالي

علاوه بر درختان در نماد شناسي سنتي، گلها نماد اصلي منفعل، مونث و شكل مادگي هستند . جايگاه گلها در باغ ايراني ، پاي درختان بود. گلهايي كاشته مي شد كه خاصيتي داشته باشند؛هم از عطر آنها استفاده مي شد و هم از گلبرگهايشان حلوا و مربا و چيز هاي ديگر درست مي كردند و برخي از آنها خاصيت طبي هم داشت . در ميانكرت فرا روي عمارت اصلي باغ، اگر استخر نباشد ،‌گلستان است . در باغ ايراني هميشه سعي مي شد كه در گلستان همواره گل باشد. گل هاي تزئيني بيشتر در باغچه هاي جلو ساختمان و در محور ورودي و يا محورهاي اصلي كه متوجه بناست كاشته مي شوند.

 از گل هايي كه بيشتر مورد توجه ايرانيان بود ه است مي توان به موارد زير اشاره كرد:

گل سرخ – محبوبترين گل باغ هاي ايراني گل سرخ است؛ در قلمرو گل هاي ايراني ، گل سرخ داراي سلطه و تفوق مي باشد و اين طبيعي است كه كلمه گل در فارسي هم به معناي گل سرخ است و هم مطلق گل. گل سرخ نمادي است بسيار پيچيده ، گل هم زمان است و هم ابديت؛ هم كمال آسماني است و هم رنج زميني.

بنفشه – نماد فضيلت و زيبايي نهفته، حجب.

سوسن- نماد پاكي، صلح، رستاخيز و مظهر باروري ايزد بانوي زمين.

سنبل- نماد دور انديشي،‌آرامش فكري.

پامچال- معرف پاكي، جواني و گستاخي است.

تاج خروس- گل جاودانه افسانه اي ، نماد بي مرگي، ايمان ، و وفاداري و ثبات در عشق.

ميناي چمني- مظهر پاكي و معصوميت.

زعفران- بي علاقگي، فروتني، انكار نفس، گياه خورشيد.

زنبق- نيلوفر يا زنبق تصنعي، گل نوروزندگي، شاه بانوي آسمان.

نرگس- نماد خود بيني، خودشيفتگي، غرور، سايه خطا كارذات، باطن بيني، پاكي خاموش.

ياسمن- كاشتن ياس زرد يا ياسمن در گوشه هاي گلزار در باغ ايراني معمول بوده است . اين گل نمادي از زنانگي، ملاحت، فريبندگي و جذابيت است.